Wolven en slakken

In de vroege Middeleeuwen was op de Veluwe sprake van een grootschalige ijzerindustrie waar in een aantal eeuwen meer dan 50 miljoen kilo ijzer werd geproduceerd. Ook nu zijn, na meer dan duizend jaar, nog steeds de resten van deze ijzerindustrie zichtbaar in het Veluws landschap. IJzerkuilen waar klapperstenen (het ijzererts) werden gedolven, houtskoolmeilers waarin hout werd verkoold, slakkenhopen waar het afval werd gedumpt (en soms een restje wolf, het ruwe ijzer) en aarden burgen (zoals de Hunneschans bij het Uddelermeer) van waaruit de handel mogelijk gecontroleerd werd.

Recent onderzoek werpt nieuw licht op deze ijzerindustrie. Zo lijkt het erop dat de periode waarin de ijzerindustrie plaats vond veel langer is dan eerder werd aangenomen en mogelijk duurde van de vijfde tot de twaalfde eeuw na Christus. Ook zijn er veel meer vindplaatsen die met deze ijzerindustrie in verband kunnen worden gebracht en lijkt het gebied en de intensiteit van de productie veel groter dan gedacht. Door experimenteel onderzoek en door een nieuwe techniek om de herkomst van ijzer te kunnen bepalen, zijn er recent meer gegevens bekend geworden.

Zo is onlangs door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een methode in het veld getoetst, waarbij de chemische samenstelling in de slakinsluitsels in het ijzer van de beroemde ‘Sikkel van Moerman’ is vergeleken met die van de ijzerslakken van de nabijgelegen ijzerslakkenhoop. Hieruit bleek dat het zeker om ‘oud’ ijzer gaat en dat het zeer waarschijnlijk is dat de sikkel gemaakt is van ijzer dat is geproduceerd in het Orderbos. Dit is een van de eerste keren dat dit soort onderzoek is toegepast in Nederland en het blijkt een veelbelovende techniek. Hiermee wordt het mogelijk om te bepalen of ijzeren voorwerpen die elders gevonden zijn, gemaakt zijn van Veluws ijzer. Denk bijvoorbeeld aan voorwerpen die in Kootwijk of Dorestad zijn gevonden of in gebieden waar handel mee werd gedreven zoals Scandinavië of Duitsland.

Over het onderzoek van de sikkel is een korte film gemaakt. Deze is hier te bekijken.

Deze inmiddels beroemde ‘Sikkel van Moerman’ is samen met tal van andere vondsten uit oude en nieuwe opgravingen te zien in de tentoonstelling Wolven en slakken: ijzerwinning op de Veluwe die van 17 maart tot en met 16 juni in CODA Museum te zien is. Rond deze tentoonstelling worden verschillende activiteiten georganiseerd, waaronder een familiedag (zondag 14 april) en een symposium (vrijdag 17 mei).

Wil je meer weten over het archeologisch onderzoek naar de middeleeuwse ijzerwinning op de Veluwe, dan kun je hier enkele interessante rapporten brochures bekijken.

Met behulp van de Oud IJzer leskist kun je zelfstandig op school zes lessen verzorgen. Bovendien is er één praktijkles IJzersmeden. In deze les kun je met je klas zelf ijzersmeden met een echte ijzeroven! De leskist is gemaakt door Bureau uit de Tijd, met medewerking van Gemeente Apeldoorn en CODA.

IJzer is een metaal dat we allemaal wel kennen. Het is sterk en magnetisch en als je het verhit, wordt het vloeibaar zodat je het kunt smeden of gieten. In de prehistorie (800 tot 12 jaar voor Christus) werd voor het eerst ijzer gewonnen en gebruikt. Deze periode noemen we ook de IJzertijd.

Wat leer je precies?

In dit lesprogramma ontwikkelen leerlingen historisch besef en doen ze praktische kennis op over ijzerwinning en ijzertoepassingen.

Discipline en doelgroep: Cultureel Erfgoed - Groep 6 t/m 8
Aantal leerlingen: Klassikaal
Tijdsduur: De leskist blijft zes weken lang op school. De praktijkles duurt 90 minuten.
Kosten: € 70,-
Aanmelden: educatie@coda-apeldoorn.nl of 055–5268539

Wolven en slakken: ijzerwinning op de Veluwe komt mede tot stand dankzij (financiële) bijdrage van Prins Bernhard Cultuurfonds, provincie Gelderland, gemeente Apeldoorn en Erfgoedplatform Apeldoorn. De tentoonstelling is een samenwerking van CODA, de Sectie Archeologie Gemeente Apeldoorn (SAGA) en de Archeologische Werkgroep Apeldoorn (AWA). 

In de tentoonstelling is ter illustratie van het proces van de ijzerwinning een montage te zien uit de film Middeleeuwse ijzerwinning in Montferland. Deze film kun je hier in zijn geheel bekijken.